قانون آیین دادرسی کیفری در کنار همه مزیت‌های خود چون احیای دادسراهای استانی، تشکیل پلیس ویژه اطفال، ایجادیکپارچگی در مقررات آیین دادرسی کیفری، تفکیک مقام تعقیب و بازپرس در رسیدگی به پرونده، در نظر گرفتن رویه‌ای واحد برای آیین دادرسی و غیره، با رویکردی اجتماعی و حقوق شهروندی، نسبت به حقوق شهود و مطلعان حمایت‌های را در نظرگرفته است به طوریکه در این قانون شرایط خاصی برای حمایت از شهود در نظر گرفته شده که بر اساس آن شاهد می‌تواند غیرحضوری شهادت دهد و هویت او مخفی بماند.

بر همین اساس رئیس قوه قضائیه در اجرای تبصره 1 ماده 214 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 و اصلاحیه آن «آیین نامه اجرایی حمایت از شهود و مطلعان» را ابلاغ کرد.

به گفته حقوقدانان این آیین نامه که در پنج فصل، 18 ماده و 7 تبصره تدوین شده و در مورخ 1394/10/26 به امضای ریاست قوه قضائیه رسیده است، آثار بسیار مثبتی را در حمایت از شهود و مطلعان به همراه دارد که در ادامه به آن اشاره می‌َشود:

حمایت خاص از مطلعان و شهود در قانون آیین دادرسی کیفری جدید

«یاسر میرزاجعفری» حقوقدان در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی و قضایی خبرگزاری میزان با اشاره به آثار مثبت این آیین نامه اظهار کرد: باید اعتراف داشت که قانونگذاری در سال‌های اخیر، از مترقی ترین قانون گذاری‌های کشور است. چه اینکه مقنن با آگاهی و علم نسبت به اوضاع و احوال جامعه و نیز شرایط اقتصادی و سیاسی حاکم بر کشور، قوانین را تدوین و تصویب می‌نماید.

وی ادامه داد: از طرفی دیگر روندی جدید در قانونگذاری کشور پیش گرفته شده است و آن توجه نسبت به تمامی افراد و اطراف اختلاف است. تفکری که نشات گرفته از عدالت، آموزه‌های اصیل دینی و سیره ائمه معصومین است. به عبارت دیگر مقنن برخلاف گذشته و دیگر نظام‌های حقوقی که بیشتر حقوق بزه دیده و جامعه را مورد توجه قرار می‌دادند، با تفکری نو و اسلامی، حقوقی خاص را برای برای افرادی که به طور غیر مستقیم در روند ارتکاب جرم درگیر شده اند در نظر گرفته است، حتی قانونگذار تا بدان جا پیش رفته است که حقوق قانونی را برای متهم یا مجرم نیز در نظر گرفته است.

این حقوقدان از قانون آیین دادرسی کیفری به عنوان یکی از این قوانین مترقی یاد کرد و افزود: باید گفت که این قانون علیرغم برخی نارسایی‌ها، از بهترین نمونه قانونگذاری‌های سال‌های اخیر در کشور است به طوریکه حمایتی خاص از شهود و مطلعان را در نظر گرفته است.

میرزا جعفری با اشاره به این فصل از قانون تصریح کرد: ماده 214 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 بیان می‌دارد:

«هرگاه بیم خطر جانییا حیثیتی و یا ضرر مالی برای شاهد یا مطلع و یا خانواده آنان وجود داشته باشد، اما استماع اظهارات آنان ضروری باشد، بازپرس به‌منظور حمایت از شاهد یا مطلع و با ذکر علت در پرونده، تدابیری را اتخاذ می‌کند.»

تدابیر در نظرگرفته شده برای حمایت از مطلعان کدامند؟

این حقوقدان با اشاره به این تدابیر اتخاذ شده گفت: عدم مواجهه حضوری بین شاهد یا مطلع با شاکییا متهم، عدم افشای اطلاعات مربوط به هویت، مشخصات خانوادگی و محل سکونت یا فعالیت شاهد یا مطلع و استماع اظهارات شاهد یا مطلع در خارج از دادسرا با وسایل ارتباط از راه دور از جمله تدابیری است که برای حمایت از مطلعان در این قانون پیش بینی شده است.

وی با اشاره به تبصره‌های این ماده اظهار کرد: بر اساس تبصره 1 این ماده از قانون در صورت شناسایی شاهد یا مطلع حسب مورد توسط متهم یا متهمان یا شاکی و یا وجود قرائن یا شواهد، مبنی بر احتمال شناسایی و وجود بیم خطر برای آنان، بازپرس به درخواست شاهد یا مطلع، تدابیر لازم را از قبیل آموزش برای حفاظت از سلامت جسمی و روحییا تغییر مکان آنان اتخاذ می کند.

میرزاجعفری بیان داشت: همچنین تبصره 2 عنوان می‌کند که ترتیبات‌ فوق باید به‌ نحوی صورت‌پذیرد که منافی ‌حقوق ‌دفاعی متهم نباشد و بر اساس تبصره 3 ترتیبات مقرر در این ماده و تبصره (1) آن در مرحله رسیدگی در دادگاه نیز اجراء می‌شود.

عدم مواجهه حضوری بین شهود و مطلعان

مدیر مسئول انتشارات استیناف با اشاره به مزیت‌های دفاع از مطلعان افزود: هدف و فلسفه وضع این ماده و نیز آیین نامه اجرایی آن، حمایت و توجه همه جانبه نسبت به تمامی اطراف و افراد درگیر در وقوع جرم است، بنابراین قانونگذار توجه خود را معطوف و منحصر به بزه دیدهیا جامعه نکرده است. چه اینکه در تبصره دو ماده مذکور بر حفظ حقوق دفاعی متهم که از اصلی ترین ارکان دادرسی عادلانه  به شمار می‌رود، تاکید داشته است.

وی ادامه داد: همچنین مقنن در مواد مختلفی از آیین نامه اجرایی حمایت از شهود و مطلعان، عدم مواجهه حضوری بین شهود و مطلعان با اطراف دعوا را، ولو بدون درخواست طرفین و با تشخیص بیم خطر توسط مقام قضایی تجویز کرده است.

میرزاجعفری با بیان اینکه عدم مواجهه شاهد یا مطلع مانع و نافی حقوق قانونی متهم یا مجرم نیست، افزود: چه اینکه تصمیم بر عدم مواجهه حضوری خدشه‌ای به حق سوال از مطلع یا شاهد وارد نمی‌آورد. لذا بر اساس ماده 5 آیین نامه مذکور طرفین دعوییا وکلای آن‌ها می‌توانندسئوالات خود را از شاهد یا مطلع به اطلاع مقام قضایی رسانده و او پاسخ این پرسش‌ ها را از شاهد یا مطلع مطالبه و منعکس کند.

شاهدین ارتکاب جرم دیگر نگران نباشند!

این حقوقدان تصریح کرد: در بعضی جرایم شهود یا مطلعان ارتکاب جرم، همواره با این خطر مواجه اند که در صورت اعلام و بیان آنچه دیدهیا شنیده اند، با خطرات و تهدیداتی از ناحیه متهم یا مجرم یا حتی شاکی روبرو باشند، از همین روی مطابق ماده هشت از آیین نامه مذکور و در راستای بند الف ماده 214 قانون آیین دادرسی کیفری چنانچه بیم خطر برای شاکی در صورت افشای اطلاعات مربوط به هویت و مشخصات شاهد یا مطلع وجود داشته باشد، مقام قضایی باید از انعکاس و افشاء اطلاعات مذکور خودداری کند.

وی با اشاره به دیگر نوآوری این آیین نامه بیان کرد: از دیگر نوآوری های آیین نامه مذکور، می توان به حقوق مراقبتی از شهود یا مطلعان استناد کرد، به عبارتی دیگر قانونگذار با اتخاذ تدابیر مراقبتی خاص، از شهود و مطلعان حمایت‌های قانونی لازم را به عمل می‌آورد.

میرزاجعفری بیان کرد: از همین روی مطابق ماده ۱۷ از آیین نامه مذکور  واحد حمایت از امنیت شهود و مطلعان می‌بایست تدابیر لازم را با همكاری مركز حفاظت ـ اطلاعات قوه قضاییه و ضابطان دادگستری به منظور پیشگیری از بروز خطر جانی، حیثیتی و مالی علیه شاهد یا مطلع یاخانواده وی و تأمین امنیت وی، اتخاذ کند.

وی با اشاره به این تدابیر تصریح کرد: گشت‌های منظم پلیس به صورت نمایان یا به نحو پنهانی از محل كار یا سكونت و مسیر تردد شهود یا مطلعان یا خانواده آن‌ها و نظارت بر محتوای در حال انتقال ارتباطات غیرعمومی در سامانه های رایانه ای یا مخابراتی و نصب تجهیزات الكترونیكی حفاظتی مانند دوربین مداربسته در محل كار یا سكونت ایشان یا نصب درب های ایمنی، با رضایت كتبی آنان از جمله تدابیر حمایتی از شاهدان است.

این حقوقدان گفت:  در اختیار قرار دادن تجهیزات تماس سریع با مراجع مربوط،  آموزش تدابیر دفاع شخصی و حفاظت از سلامتی جسمی و روحی و روانی به شهود و مطلعان و خانواده ایشان و تغییر مكان نیز از جمله مواردی است که برای حمایت از شهود و مطلعان در این آیین نامه پیش بینی شده است.

وی خاطرنشان کرد: اما از دیگر اقدامات و تاسیسات مثبت این آیین نامه می توان به امکان استماع شهادت از طریق وسایل ارتباط از راه دور اشاره نمود. مطابق ماده ۱۳ آیین نامه مذکور، مقام قضایی می‌تواند از طریق هر وسیله‌ای که امکان دیدن و شنیدن همزمان صوت و تصویریا صرفاً‌ شنیدن صوت شاهد یا مطلع باشد، اظهارات آنها را استماع نماید.